Het boek ‘Bumi Manusia’ (Aarde der Mensen) van Pramoedya Ananta Toer heb ik met veel literair genot en bewondering gelezen tijdens mijn studententijd. Het plot is zo goed beschreven dat de beelden nog goed in mijn geheugen leven. Pramoedya heeft een groot talent om hedendaagse sociale problemen aan te kaarten in een politiek-etische context. De verschillende karakters van de personages worden in het boek uitstekend beschreven. De mentale strijd van elk personage tijdens een confronterende situatie wordt duidelijk onderbouwd.
Het is 40 jaar geleden dat het boek ‘Bumi Manusia’ voor het eerst werd gepubliceerd en is sindsdien naar 33 talen vertaald. Dit literaire werk van wereldniveau werd door de Indonesische regisseur Hanung Bramantyo naar het grote doek gebracht, een ongekend moeilijke opdracht. De moed van zo’n jonge Indonesische regisseur om deze omvangrijke uitdaging aan te gaan laat zien dat de Indonesische filmindustrie klaar gestoomd is om films op wereldniveau te produceren.
Eindelijk is het zover. Ik mag waarnemen of mijn eigen geïllustreerde interpretatie van het boek overeenkomt met de levende beelden van het boek dat geprojecteerd wordt op het grote scherm. Het was het jaarlijkse Cinemasia Film Festival dat mij deze mooie kans gaf om de film Bumi Manusia te bewonderen. Het was een volle zaal in het Studio/K filmhuis in Amsterdam. Op iedere stoel lag een grote boodschappentas met Indonesische lekkernijen. Goede marketingstunt en bovendien goed om mijn maag voor drie uur lang te stillen.
We werden verrast door Tom de Jong die het nationale lied “Ibu Pertiwi” (vertaald: moeder aarde) live begon te zingen. Het gaf mij een warme indruk, omdat ik als Indonesiër ben geboren en getogen in ‘moeder’ Nederland. De film begon met het Indonesische volkslied als symbool van de nationale opwekking die begin van de 20ste eeuw begon, het plot waar het boek Bumi Manusia zich afspeelt.
Hoofdrolspeler Minke was de zoon van een Javaanse regent die telkens geconfronteerd werd met zijn inlandse afkomst in verschillende sociale interacties. Zowel op de HBS als in sociale gelegenheden werd hij vaak aangesproken als ‘inlander’ die beperkte vrijheidsbeweging had vergeleken met zijn school- en leeftijdsgenoten die vooral afstammelingen waren van Europese en Nederlandse (voor)ouders. Desalniettemin werd deze kwetsende onrechtvaardigheid niet gezien als een belemmering voor Minke, hij was goed geletterd en had een enorme liefde voor wetenschap en literatuur. Zijn strijd tegen sociale onrechtvaardigheid begon echt toen hij viel voor de schone Annelies, dochter van een Nederlandse vader, Herman Mellema en Indonesische moeder, Nyai Ontosoroh.
“Liefde en tragedie zijn twee dingen die je niet van elkaar kan scheiden,” zei Jean Marais aan zijn vriend Minke die verliefd werd op Annelies Mellema.
Het liefdesverhaal tussen Minke en Annelies en de complexe affaires rondom familie Mellema werd het belangrijkste plot om de politieke en maatschappelijke onrechtvaardigheid van het Nederlands-Indië aan te kaarten. Het leven van de inlanders hebben het zwaar te verduren door allerlei zwakke of afwezige juridische posities. Deze kwetsbare situatie brengt het beste uit een mens, een aanzet naar moedigheid en volhardigheid. En deze menselijke uiting zagen we groeien in de personages van de hoofdrollen: Minke en Nyai Ontosoroh. Minke neemt ons mee in zijn onmogelijke tocht om zijn huwelijk rechtsgeldig te laten zijn binnen de koloniale wet. Terwijl Nyai Ontosoroh haar eigen strijd vocht om eigendomsrecht over het familiebedrijf te claimen dat zij ook heeft groot gemaakt en nog belangrijker, haar gevecht om het wettelijke voogdij over haar dochter, Annelies. Beiden strijden waren tevergeefs, het lot als inlander zonder enige juridische vangnet maakt het leven kwetsbaar, maar gelukkig niet breekbaar.
De onverslaanbare weerbaarheid van Minke en Nyai Ontosoroh is ongelooflijk inspirerend en tegelijkertijd ontroerend. Het verdedigen van je sociale rechtvaardigheid is een strijd die wij allemaal moeten aangaan, vooral in een wereld waar belangen van mensen elkaars leven kruisen en voortduren beïnvloeden. De film brengt deze nobele boodschap goed over en ik heb genoten van de veelzijdige cast. Indonesiërs die goed verstaanbaar de Nederlandse taal spraken en omgekeerd, Nederlandse acteurs die een woordenwisseling hadden in het Indonesisch.
Jammer genoeg vond ik de acteerprestaties van bepaalde acteurs in het geheel matig. En dit blijft mijn ergernis, wanneer leren Indonesische acteurs nou om ‘origineel’ te acteren?? Een uitzondering maak ik voor Christine Hakim die mij altijd verrast door haar krachtige persoonlijkheid. En daarom was ik blij om te zien dat Indonesië nog meer fantastische actrices heeft. Dit is terug te zien in de oudere vrouwelijke rollen die een waanzinnig belangrijke bijdrage aan de kwaliteit van de film hebben geleverd. De fragiele positie van Nyai Ontosoroh werd zeer goed vertolkt door Ine Febrianti en de typisch Javaanse moederlijke standvastigheid is gewoonweg in de uitstraling van Ayu Laksmi bestempeld. Het viel op dat de nationale opwekking van Indonesië is gestoeld op de wijze intuïtie van de Indonesische vrouw. De stellige houding, zowel in het ondernemen als het opvoeden van jonge mensen, vormt de basis van de Indonesische integriteit.
“We hebben verloren, Ma!” weende Minke toen zijn onwettige vrouw Annelies van hem weggenomen werd. Nyai Ontosoroh, die haar eigen dochter kwijt is geraakt door het besluit van de rechtbank om Annelies naar Amsterdam te sturen om zo bij haar wettige Nederlandse familie te wonen, beantwoordde hem, “We hebben zo goed mogelijk gevochten kind en met respect”. Deze frase van Pramoedya is een credo geworden van vele Indonesische strijders tegen sociale en politieke onrecht.
Bumi Manusia is een meeslepende film met veelzijdige verhalen over literatuur, politiek, liefde, haat, rusteloosheid, angst en hoop. Laten we de vechtlust van Pramoedya doen herleven om alle onrecht de wereld uit te roeien.
Veel kijkplezier!
